Пeлетeр-и Эсир?
Нарaс уйaхeн 21-мeшe – Пeтeм тeнчери т?ван чeлхе кунe. ?ак куна 1999 ?улхи ч?к уй?х?нче ЮНЕСКОн Генеральн?й конференций?н 30-м?ш сессий?нче пал?ртма йыш?нн?, ч?лхесен тата культур?сен пуянл?хне упраса х?варас та аталантарас тeллевпе 2000-мeш ?ултан уявла??e.
Кашни халaхaн чeлхи хaйне евeрлe. Авал пeр халaха тепринчен чeлхине пaхса уйaрнa. Хaйне кaна тивecлe чeлхе пулмасан халaха уйрaм халaх вырaнне те хуман. Пeр миллион cын калаcакан чeлхе аслa чeлхе шутланать. Cавaн пек чeлхесен йышне чaваш чeлхи те кeрет.
Чeлхере хал?х к?м?лe, шух?шe, туй?мe, с?нарл?хe пал?рать. Т?ван чeлхене пeлекен ытти чeлхесене те хисеплет. Т?ван ?eр-шыва юратасси т?ван чeлхерен, анне сeчeпе кeнe чeлхерен пу?ланать. Чeлхе cын aс-тaнне йeркелет, тавра курaмне аталантарать. Кашни халaх чeлхине шута хуни тата хисеплени тeнчере тaнacлaха упраса хaварма пулaшать. Cак пулaм вара чeлхесене упраса хaварас тата аталантарас тивecе аса илтерсех тaрать.
Т?ван чeлхене лай?х пeлни тепeр чeлхене вeренме, ун?н уйр?мл?хeсене тeплeнрех ?нланма, ?авна май ытларах пeл? туянма пул?шать. «Пeр 5-6 ?ул хушшинче Европ?ри тeп чeлхесене пурне те вeренме пулать. Пeр чeлхене вара eмeр т?ршшeпех вeренес пулать. Ку в?л – т?ван чeлхе», – тенe Вольтер.
Чaвашaн авалтанпах хaйeн чeлхи пулнa. Пирeн мaн асаттесем пин cул каяллах чaвашла калаcнa, тaван чeлхене ламран лама, йaхран йaха халалласа пынa, куc пек упраса пурaннa. Эпир те мaн асаттемeрсен ятне ярар мар – тaван чeлхене манар мар. Т?ван чeлхе пуянл?хeшeн, ун?н тасал?хeпе илемeшeн, пуласлaхeшeн тaрaшса как-кал ecлер, малалла утар.
Тaван чeлхе ячeпе пурте пeр пулар!
Творчество учащихся
Шaранса юхтaр пурнac юрри
Хал?х?м?р Т?ван ??р-шыв?н Асл? Аттел?х в?р?инче т?шмана т?ппипех аркатса т?кн?ранпа cу уйaхeнче 76 ?ул ?итет. Чaнах та, нумай шыв-шур юхса иртр? унтанпа… Кашни ?ул эпир Асл? ??нтер? кунне п?т?м йышш?м?р?н чапл? уяв? пек пал?ртса ирттеретп?р. Усал т?шмана хир?? х?юлл?н ?ап??н?, ир?кл?хпе телейш?н юн т?кн?, х?йсен пурн??не шеллемес?р пу? хун? фронтри, тылри патт?рсене яланах чи ?ш? туй?мпа, чун-ч?ререн тав туса аса илетп?р. В?сен ман??ми ???-х?л? ?м?р-?м?рех хал?х ас?нче пур?насса ?ир?п шанатп?р.
Историрен пире ?ак? паллa: епле тертл? пулн? тискер те в?йл? т?шмана ??нтерме! Фашистла в?р?-хурахсем пир?н ??р-шыври пин те ?ич ??р вун? хулана аркатса х?варн?, ?итм?л пин ытла яла ?унтарса ян?. ?ак ах?р-саманара ?ир?м ?ич? миллион ?ын пурн??? тат?лн?…
Таврара ??р ?унн?, кисренн?! Анчах пир?н хал?хaмaр ним?нле йыв?рл?хран та х?раса т?ман. Фашистла ??лен-калтана х?ватл?н ??м?рсе т?кса ?м?р с?нми, них??ан ман??ми чапл? патт?рл?х к?тартн?, п?т?м т?нчен хал?хне, х?руш? т?шманран х?тарса х?варн?. М?н чухл? х?н-хур т?снине каласа та, ?ырса та параймaн… «Пурте - фронтш?н, пурте-??нтер?ш?н!» - ?апла пулн? ун чухнехи лозунг. Т?ван ??р-шывaмaр халaха ура ?ине т?ма ч?нн?. ?апла вара, йышпа кар т?рса, алла-алл?н тыт?нса, кирл? чух ш?ла ?ыртса малалла ?нт?лн?. Ашш?шeн ыв?л? станок умне т?н?, в?р?а ?санн? уп?шки выр?нне ар?м? йыв?р ??е к?л?нн?: в?рман касн?, торф к?ларн?, в?к?р к?лсе суха тун?, акн?, пу?тарн?…Фронт валли тонни-тоннипе апат-?им?? хат?рлен?, алсиш-ч?лха ?ыхн?, ачисене ?ит?нтерн?. Фронтран м?ш?р?сем, т?ван?сем вилни ?инчен хура хут илсен сас?с?р й?н?… Ачи-п?чине, ?емйине систермес?р…
Х??-п?шал та - патрон-снаряд, танк, пушка - тылрисен алли вит?рех тухн?. «Хамш?н к?на мар, фронта кайн? юлташш?н та ?ан? тав?рса в?й хумалла»,- ?ак?н пек йыхравпа ??лен? те ?нт? паттaр халaхaмaр ??нтер?ве ?ывхартса.
Ак? ман умра - сар?хса кайн? тетрадь. Илемл? почеркпа шур? хута ш?р?аласа ?ырн? ?на. Ун?н автор? - юратн? асаннем?н апп?ш? Серафима Павловна Павлова. Паллашар-ха ун?н асаил?в?пе: «Тискер в?р?? пу?ланн? чух эп? 18 ?улхи х?рчч?. ?ак ах?р-саманан малтанхи кун?сенчех ялти в?й питти ар?ынсене фронта илсе кайр??, каярахпа вара 18 ?ултан иртн? качч?сене те. Ялта х?рар?мсемпе ват?-в?т?сем к?на т?рса юлч??. П?т?м ??е хам?р?н тумаллачч?. Т?шман Мускав патне ?ывхарса пын? май С?р тата Хусан х?т?лев чиккисенче окоп чавма указ тухр?. Пир?н Чака? ял?нчен те вун ?ич?-вун сак?р ?улхи х?р упра?сене ?ав?нта илсе кайр??. Ир пу?ласа с?м т?тт?мччен ш?нн? ??ре чаватт?м?р. Т?прине на?илккепе, ?атанпа й?татт?м?р. (Калама ??м?л та, м?н чухл? в?й кирл? пулн? в?т-ха ?ак ??е пурн??лама!) Ал-урана, пите т?м илетч?. Сивве, вы??ине, ыв?ннине п?хмас?р ??лен?. Кун-ка?а ви? ??р грамм ??к?р тивн? пул?…Теп?р чух в?л та лекмен. Урари к??ат? ??телн? пирки ??пата сырни те пулн?. Пур?насса вара п?р п?ч?к п?ртре сакк?ршар?н-вуншар?н пур?натт?м?р. Ул?м сарн? урай?нчех выртса т?ратт?м?р. Утиял выр?нне ?ири тумтирпе вит?нетт?м?р. Х?ш чух ку??улленетт?м?р те… Ecленe ceртех ?ксе вилекенсем те чылайччe. Ах! темесeр кун та иртмен пуль cав… Cапах та фронтрисене пушшех те йыв?р килнине шута илсе тата хастартарах пулма т?р?шатт?м?р, совет салтакeсем ??нтерессе ?ир?п шанатт?м?р. Cак? пире сeре хавхалантаратч?…»
Чaнах та, cырнa йeркесене вулатaп та ?тeм тaрaх сивe чупса иртет…Т?ван ??р-шыв ир?к?пе никама п?х?нманл?х?ш?н пын? хаяр в?р?? т?нче историй?ш?н п?ч?к самант к?на-cке! Этемл?х историй?ш?н вара ?ав т?ват? ?ул, ман шутпа, них??ан асран кайми в?х?т: в?р?м-в?р?м ?ул ?инче аякран кур?нса ларакан чик? юпи пекех! Ирeксeрех пуcaма cакaн пек сaвa йeркисем килеcce: «Шaхaрнa пуля таврара. Юн юхнa…Ирсeр cич юта, cук, ярас марччe малалла! Мускавaмaр – ceр-шыв чeри. Хапсaннa нимec cав тери! Унта хуcа пек пурaнма, ?на пeр шелсeр таптама…»
Историри cак саманта кам асран ярe-ха? Никам та, нимeн те манacман-cке! 1941cулхи сивe кeр кунeсем те… Ирсeр фашист Мускав cывaхeнчех! Cакна пула тeрлe тaрaхра, тeрлe вырaнта х?тeлев чиккисем тунa.Чaваш халaхe те ecе к?лeннe. Сaр хeррипе Улатaр тaрaхeнчен пуcласа Етeрнене cитиччен тата Сeнтeрвaрри районeнчен Тaвай таранах х?тeлев чиккисем чавнa.Виce уйaх ытла шартлама сивeре 385 cухрaм тaршшe танксем каcмалла мар варсем хывнa. Ман шутпа, cакa вaл - чaн-чaн патталaх! Халaхaмaрaн иксeлми вaй-халeпе т?сeмлeхe! Пирeншeн вара – ырaран та ырa тeслeх!
К??алхи ик? пин те ?ир?м п?ррем?ш ?ула Республикaра С?р тата Хусан х?т?лев чиккисене тaвакансен ec паттaрлaхне халалланa cулталaкe тесе йышaннa. Тaван ceр-шывaн Аслa Аттелeх вaрcин шaв-шавe пирeн тaрaха cитмен пулин те cак самант халaхaмaр пурнaceнче тарaн йeр хaварни куcкeрет. Эпир, в?р?? курман ?ру, т?ван хал?х?м?р?н тылри патт?рл?х? ум?нче пу?а таятп?р. Пир?н т?п т?ллев - мирл?, т?н?? пурн??а упраса х?варасси. Тупaсем нихacан та таврара ан кeрлеччeр. Хуйхaпа ан ыраттaр чeре. Вaрca вучe килсе ан кисреттeр. Пирeштийe сыхлатaр пире!
Юлашкинчен пeтeм таса кaмaлтан, aшa чунтан cапла калас килет:«Савaк пурнac, телейлe ачалaх. Тап-таса янкaр тaрa т?пе. Чечеклентeр, ешертeр тавралaх, cут хeвелe вaраттaр пире. Хуcалантaр хирте eceн шавe. Шaранса юхтaр пурнac юрри. Куc тулли ceн aру - яшe-хeрe, cирeп пултaр сулмаклa утти!»
Нина Яковлева,11-мeш класс.
Сaмах вaйe
Сaмах вaйe хaватлa вaл теcce.
Ун асамлa вaйне eненеп -
Кайaк евeр cyле вecтерет –cке,
Самантрах ак ceре yкерет…
Пaталасшaн cапла ceр cумне
Чатaр карнa хура eнтрeкпе.
Aнтaлать читлeхри ирeке –
Ирeкех cав савать чун-чeре!
Дима Степанов, 6-мeш класс
Тaван сaмаха упрар
Итле - ха, тaванaм, юлташaм, чaваш,
Маттур ecyпе эс, кeрнеклe те яш.
Мeн-ма хaраса вaтанатaн, йaваш,
Кaклаc тымарна, эс сывлатaн cеc хаш!
Тархасшaн, тaнла -ха, пeлсемччe веcех,
Чaвашлaх тени хacантан, еплерех
Ан кас чeлхyне, вaл этеплeх вулли,
Ачу чaвашла калаcсанччe тулли.
Вaрттaн та шaппaн, вaтанчaклaн мар,
«Пeлec те - кулec» тесе ан пытар.
Вырaсe илттeр, илттeр тутар,
Cирeп aспа чaвашла калаcар,
Чeлхе илемне варлама та ан пар,
Тaван сaмаха упрани ма начар?
Aс - хуcалантaр, cын пек шухaшлар.
Этеплeх шайне ceкленмешкeн пултар.
Чaвашлaх мулне пeрчeрен пуcтарар,
Чaвашлaх йeрне малашне те упрар!
Елена Васильева, вeрентекен
Янра, чaваш чeлхи!
Эп чaваш cыннисенчен cуралнa. Ман ватa асаттепе асанне те, кукаcипе кукамай та чaвашсем хушшинче пурaннa, чaвашла калаcнa. Анне те пире, ачисене чи малтан чaвашла сaмахсемпе паллаштарнa: атте, анне, пичче, сeт, шыв, caкaр, кил…
Пирeн чaваш чeлхи питe cепec чeлхе. Унта хыттaн янaракан тата калаcнa чух чaрмантаракан сасaсем cук. Шaнкaр-шaнкaр шыв юххипе танлаштарма пулать чaвашсем калаcнине. Тата cулcaсем шeпeлтетнипе, кaтра пeлeтсем хуллен шунипе, cурхи cил туратсем хушшипе шуххaн юхнипе…
Янрать-ха хальлeхе чaваш чeлхи. Чaвашла радио калаcать, пире тaван чeлхемeрпе тeрeс усa курма тeслeх парать. Телевизорпа калаcакансенчен те чeлхе сaпайлaхне туятпaр. Шкулта чaваш чeлхи вeрентекенe пире калаcaва тирпейлe тума вeрентет.
Нумай чухне эпир авалхи чaвашсем усa курнa сaмахсемпе сaмах cаврaнaшeсене aнланмастпaр. Учитель пире час-часах cав йывaрлaхран тухма пулaшать.
Тахcан авал хaш-пeр аслa cынсем чaваш чeлхине пeтме суннa. Чухaн чeлхе тенe aна. Нумая каяймe, пeтсе ларe тенe. Хальхи вaхaтра, паллах, вырaс чeлхине лайaх пeлмесeр ниcта та каяймaн. Ман шутпа, чaвашла чи лайaх пeлекен cын вырaс чeлхипе те маххa памасть. Манaн атте те cаплах калать.
Ceр чaмaрe cинче питe нумай чeлхе. Тeрлeрен халaх хaй чeлхипе калаcать, тaван чeлхине юратать. Пeлтерeшлe тата пeлтерeшсeр чeлхе cук. Кашниех хaйне евeр. Хaш-пeр чeлхепе калаcакансем нумай, тепeр чeлхепе вара сахал cын калаcать. Чeлхе халaха, тeнчене aнланма пулaшать. Анлa сарaлнa чeлхесем пире пурнac тума, тeрлe ceршыва cитсе курма май параcce.
Ман тaван чeлхе – чaваш чeлхи. «Чухaн мар вaл – пуян та, чаплa та, cемcе те, вутлa та, хaватлa та. Вaл cиceмлe, сисeмлe, тyсeмлe! Ceлен caварeнче те пeтмен, Юнлa тинeссенче те путман, Вутпа пeтереймен aна тaшман! Acта cитмен вaл – мeн пулман aна?.. Cапах та курать ку cутa куна!» - тесе cырнa Н.И.Шелепи.
Чaнах та, чaваш чeлхи cав тери пуян, cемcе чeлхе. Aна Кeтерне патша та итлесе тeлeннe.
Чaваш чeлхине мeн чул аркатма тaрaшман-ши, cапах вaл cирeп пулнa, парaнман, чaтнa та тyснe, паянхи куна cитнe, малашне те пурaнe. Эпe чaваш чeлхипе мухтанатaп. Вaл cав тери кaмaллa: унпа калаcнacем калаcас килет.
Тaван чeлхене халалласа нумай чaваш поэчe сaвaсем cырнa. Ытти чeлхесенчен пирeн чeлхе пeртте кая мар: чaвашла кeнекесем пичетлесе кaлараcce, юрacсем чaваш юррисене шaрантараcce, чaвашла спктакльсем лартаcce… Пeтeмпех cырса та пeтерес cук!
Чaваш чeлхине пeлнeшeн питe савaнатaп, унран вaтанмастaп. Кирек acта кайсассaн та aна нихacан та манмастaп.
Нихacан та ан cухалтaр ман тaван чeлхе, ан пeттeр ceр cинче. Ялан янaра, чaваш чeлхи!
Венера Дмитриева, 8-мeш класс
«Чaваш ачи, сассуна пар» сценари-визитка
1. Ертсе пыраканe. Ырa кун пултaр сире, тус-тантaшсем, юратнa вeрентекенсем тата хисеплe хaнасем! Сире Янкaлчри Н.Ф Гаврилов ячeллe пeтeмeшле пeлy паракан вaтам шкулта вeренекенсенчен хeрyллe салам!
2. Сергеева Дарья. Эпир чaваш ачисем,
Пултаруллa ecченсем.
Хамaр чeлхене саватпaр,
Унпа сaвaсем хайлатпaр.
3.Константинов Антон. Ман тaван чeлхе, чaваш чeлхи, тeнчери чи ватa чeлхесенчен пeри шутланать. Вaл ceр-ceр cул хушшинче тaшман пусмaрне сахал мар чaтнa. Анчах халaх хaйeн паллa ывaлe-хeрeпе пeрле тaван чeлхене те сыхласа хaварма пултарнa, вилесрен caлнa.
Паян эпир хамaрaн ватa асаттсем cак Турa панa чeлхен хитрелeхeпе вaйне пeтерменшeн Ceре cити пуc таятпaр.
4.Степанов Дима.Туссем калаcнa чух, тaван чeлхемeм,
Шур акaш тeкe евeр эс cемcе.
Санпа ман халaх чунe те илемe
Cyрет cyлте те ceр cинче вecсе.
Юрланa чух сассу хитре те уca:
Каять вaрман та, хир те янраса.
Чулсем cинчи канми-тaми caлкуce
Юхса йaпаннa пек сассу таса.
5. Архипова Полина. Чeлхен этем пурнaceнчи пeлтерeшe пысaк. Чeлхе пулман пулсан ceр cинче этем обществи те пулман пулeччe.
Кашни халaхaнах хaйeн чeлхи пур. Тaван чeлхепе усa курса эпир хамaр aс-хакaла пуянлататпaр,шухaшaмaра пeр-пeрне пeлтеретпeр, хамaр кaмaмaл-туйaма палaртатпaр.Халaхaн культурaпа творчество аталанaвe те тaван чeлхепе cыхaннa. Кун пирки чaваш халaх поэчe Ухсай Яккaвe хaйeн пeр сaввинче питe вырaнлa каланa:
Пуcра мeн чухлe шухaш санaн,
Мeн чухлe eмeт хальлeхе,
Сана, ачам, пурне те панa
Чaваш чeлхи, тaван чeлхе.
6.Георгиева Галина. Тепeр чухне тaван чeлхен пeлтерeшне тeрeс мар aнланакансем те пулкалаcce. Ун пек cынсене ас тутарса В. Давыдов-Анатри поэт акa мeн cырать:
Савар, мухтар чeлхемeре,
Aна мухтар чыс-хисепре;
Унпа эпир ecе вeреннe,
Чaн тyпене cити ceкленнe.
Упрар тaван чeлхемeре,
Чун-чeрери хeлхемeре;
Унпа эпир ялан ceнтернe,
Ceршыв ятне cyле ceкленe!
7.Дмитриева Венера Тeнчене тасатрe ирeк вут- кaварe,
Cут тeнче cуталчe, иртрe авалхи.
Тeттeмe тeп пулчe, мaшкaл иртсе кайрe –
Тин ирeке тухрaн, тeп чaваш чeлхи!
Миcе eмeр витeр асаппа тухмарaн,
Миcе cичe ютaн мaшкaлe пулса…
Cапах паттaр юлтaн, вaйна cухатмарaн,
Халь те пулин cивeч, кaвартан таса.
Кирек acта кайсан та халaх хaнана хaйсем пек сaйлать, хaйeн юррисене юрласа савaнтарать. Ашшe-амaшeн cепec чeлхипе калаcса йaпатать. Ачашлaхпа юрату тенине тaван сaмахра тарaнрахтуйма пулать.Cавaнпа Ухсай сaмахeсене кирек кам та aнланма пултарать: «Калаcасса калаcaп эпe
Нептун cинче те чaвашла»
9. Ильина Елена. Cак ceре эсир пeлетeр-и:
Ватa та вaл, eмeр cамрaк та.
Aсан туйe хyхeм cав тери –
Курсан чун киленe вaрманта.
Уявра уяв ку ceршывра,
Eceпе хускатe вaл тaва!
10.Григорьев Леонид. Кам-ха, кам cак халaха пeлмест:
Вaл ceр пин сaмахпала пуплет,
Ceр пин юрa-cемe кeвeлет,
Ceр пин тeслe тeрe вaл тeрлет…
Пырса курaр – йaлт сирeнпеле
Хатeр эп тeрeслеме пeрле.
План мероприятий, посвященных Международному Дню родных языков
Работы учителя и учеников
Илемл.х т.нчин асамлёх.
Барбоспа кушак =урисем
Беслан хыпар.
Музейён пархатарлё .=.
«Тантёшпа» туслашрёмёр
Стихи
,=ре тупнё телей